Araisü'l-Kur'an & Kur’an’ın Gelinleri Hakkındaki Yorumlar

Vani Mehmet Efendi muhtemelen 17. yüzyılın başlarında Van’da dünyaya gelmiş bir din adamıdır. Küçük yaşlardan itibaren doğduğu yere yakın ilmi merkezlerde eğitimini tamamladıktan sonra Erzurum’da vaiz olarak görevini sürdürmüştür. Verdiği ateşli vaazlarla adından söz ettiren Mehmet Efendi’nin namı kısa zamanda bölgenin mülki idarecilerinin dikkatinden kaçmamış, kendisi, Erzurum Beylerbeyi Köprülü Fazıl Ahmet Paşa’nın teveccühüne mazhar olmuştur. Hatta öyle ki Ahmet Paşa, sadrazam olunca Vani Mehmet Efendi’yi İstanbul’a davet etmiş, ünlü vaiz böylelikle ilmi açıdan hızlı bir yükselişle devrinin en önemli simalarından biri haline gelmiştir.

Tabii Mehmet Efendi’nin hızlı yükselişi onu 17. yüzyılın önemli dini tartışmalarının merkezine çekmiştir. Osmanlı din adamlarının tasavvuf karşıtı ya da taraftarı olduğu bir dönemde Mehmet Efendi fakih sıfatıyla mutasavvıfların karşısında durmuştur. Böylesine polemiklerle geçen hayatı içerisinde üretmesini de bilen Mehmet Efendi tefsir ilmine olan hakimiyetine binaen Arâisü’l Kur’an isimli 2 ciltlik eserini yazmıştır.

Arâisü’l Kur’an tefsir sıfatıyla nitelendirilmesine karşın onu benzerlerinden ayıran bazı özellikleri vardır. Mehmet Efendi’nin tefsiri büyük Türkçü Nihal Atsız’ın ilgisini çekmiştir. Atsız mezkûr tefsirin Türkçeye kazandırılmasını vasiyet etmiştir. Zira Mehmet Efendi Türkleri Yecüc-Mecüc olarak nitelendiren bazı dini metinlerin aksine milletinin tarafında yer almış, Yecüc-Mecüc’ün Türk olmadıklarını belirtmiştir (s. 530). Türklerin İslam’a hizmetleri düşünüldüğünde Mehmet Efendi’ye hak vermemek mümkün değildir. İkinci olarak, Vani Mehmet Efendi’nin ilmi kişiliği yazdıklarının fazlasıyla revaçta olmasına neden olmaktadır. Zira Vani Mehmet Efendi devrin Padişah’ı 4. Mehmet’e yakın olup, hitabet gücünün etkisiyle verdiği vaazlarla halkın gönlünde önemli bir yer tutmaktadır. Son olarak, klasik tefsirlerin aksine Arâisü’l Kur’an’da peygamber isimleri tasnif edilerek ilgili ayetler mezkûr başlıklar altında toplanılarak açıklanmaktadır.

Eserin isminin Atsız’ın vasiyetinde geçmesi, Türkçeye çevrilmesi için güdüleyici bir faktör olmuştur. Fakat vasiyetin 1967 yılında yapıldığı düşünülürse fazlasıyla geç kalındığı malumdur. 1967 yılından bu yana eserin çevirisi için birkaç girişim olmuşsa da akim kalmıştır. Çünkü eserin çevirisi kolaylıkla altından kalkılacak bir şey değildir. Öncelikle eserin 3 farklı kütüphanede kopya nüshası bulunmakta olup, bu 3 eserin karşılıklı bir şekilde edisyon kritik edilerek çevirinin yapılması söz konusudur. İkincisi Vani Mehmet Efendi’nin ya da müstensihin üslubundaki pürüzlerin giderilmesi anlatımın okura iyi aksettirilmesi gerekmektedir. Misal eserde tefsir ilmi için değinilmesi gereken ayrıntıların okurun ilgisini çekmesi olası değildir. Yani deyim yerindeyse eserin iyi bir şekilde eleştirel süzgeçten geçirilerek okura sunulması önemlidir.

Buradan hareketle eserin çevirisinin Ahsen Batur tarafından layıkıyla yapıldığı savunulabilir. Öncelikle Arâisü’l Kur’an’ın 3 nüshasının rafine bir sentezi; eserde açık, sade ve anlaşılabilir bir dille okura ulaştırılmıştır (Batur tarafından verilen örnekten hareketle anlatılan aynı konunun üç nüshada farklı şekillerde yer alabildiği dikkat çekicidir). Bazı tefsirlerin anlatılan olayı daha vazıh bir hale getirmekten ziyade kafa karıştırıcı olduğu düşünülürse tefsirin çevirisinin ne kadar iyi olduğu anlaşılır. Zira okuru yoracak ana anlatıdan uzaklaşmasını sağlayacak detaylar Batur tarafından layıkıyla süzülmüştür.

Vani Mehmet Efendi’nin mezkûr eseri iki ciltten oluşmaktadır. İlk ciltte peygamber kıssaları ilgili ayetler vasıtasıyla ele alınırken 2. cilt Peygamber Efendimizin hayatına ayrılmış bir siyer şeklindedir. Çevirmen bu nedenle ikinci cildi çevirmeye gerek duymamıştır. Zira ikinci cildi benzerlerinden ayıran fazla bir özellik yoktur. İlk cilde konu olan peygamber kıssaları belirtilirken çevirmenin maharetiyle Kur’an’da kıssanın geçtiği ayet numaraları belirtilmiş, ilgili ayetler (Arapça asılları dahil olmak üzere) öncelikle verilmiş, sonrasında ayetin tefsirine geçilmiştir. Vani Mehmet Efendi ayeti tefsir ederken hadis ve rivayet gibi argümanları sık sık kullanmıştır.

Özellikle hadis kaynaklarının Mehmet Efendi tarafından iyi bir şekilde kanıksandığı verdiği bilgilerden anlaşılmaktadır. Verilen hadislerin rivayet zincirlerine pek yer verilmese de bahsi geçen mevzular güvenilir raviler vasıtasıyla okura yansıtılmaktadır. Ayrıca yazar başka tefsirleri de eserinde kaynak olarak kullanmaktadır. Satırlar arasında Zemahşeri, Razi, Nisaburi, Begavi vb. isimler sıkça geçmektedir. Mehmet Efendi’nin bu konudaki dikkati ise ders olacak tarzdadır. Hakeza kendisi intihal olmasından çekindiğini ifade etmekte olup (s.102), alıntı yaptığı eseri belirtmekten imtina etmez. Devrine göre bu olgun tavra başka eserlerde, hatta bazen günümüzde bile rastlamaya imkân yoktur.

Vani Mehmet Efendi, kaynaklar arasındaki tutarsızlıklar ve anlaşmazlıklar üzerine de kalem oynatır. Tartışmalı mevzulara girmekten çekinmez. Yalanla doğruyu ayırmak için bazı mevzuları İsrailiyat olarak etiketler. Konuyu netliğe kavuşturma niyetiyle hareket ettiği, halis tutumundan anlaşılmakla beraber, yargılayıcı bir kimlikle karşıt düşünceyi hırpalamakla fazla vakit geçirmez. Bu açıdan bazen soru-cevap metodunun da konuyu fazla çetrefilli bir boyuta getirmeden sonuçlandırma niyetiyle kullandığı anlaşılır.

Eser kolaylıkla peygamberler tarihi olarak nitelendirilebilir. Çünkü anlatılan olaylar klasik eserlerde olduğu gibi hilkatten (yaratılıştan) başlanarak ele alınmış, sırasıyla bütün peygamberlerin hayatına ayetler ve kıssalar yoluyla yer verilmiştir. Bu yönüyle tefsirin sistemli bir biçimde tarih kitabına dönüştüğü belirtilebilir. Farklı olarak, yorumun merkezi olaylar değil de ayet ve hadis gibi dini malumattır.

Eser her ne kadar bir vasiyet üzerine dilimize kazandırılmış olsa da ilgili literatür için kıymetli bir kaynak olduğuna şüphe yoktur. Özellikle tefsir konusunda verilen eserlerdeki yoğunluk düşünüldüğünde güvenilir kaynakları bulmak zorlaşmaktadır. Vani Mehmet Efendi’nin tefsiri ise müellifin bidata karşı duruşu bilindiğinden güvenilir olmakla beraber, 17. yüzyıl Osmanlı ulemasının tutumunu yansıtması açısından da çok şey anlatmaktadır. Dikkatli okunduğunda yazarına dair önemli doneler veren bu metnin erbabına çok şey anlatacağı kolaylıkla düşünülebilir.

Kur’an’ın ve dinin mesajının, zor anlaşıldığı veyahut anlaşılmadığı, yetersiz algılarla ya da farklı anlatılarla itibarından edildiği günümüzde tefsirler daha fazla önem taşımaktadır. Fakat buna rağmen Osmanlı ulemasının yazmış olduğu eserlerin layıkıyla dilimize çevrildiğini söylemek güçtür. Özellikle tarihin, kimliğin ve kültürün daha iyi anlaşılması için mezkûr toplumun dini algısının analiz edilmesi şarttır. Vani Mehmet Efendi devrinde toplumu harekete geçirecek güçte büyük bir alimdir. Mehmet Efendi üzerinden toplumu ve din algısını anlamlandırabilmek mümkündür.

Kur'ân-ı Kerim'de adı geçen peygamberlerin hayatına ilişkin yerli ve yabancı dilde İslamî kaynaklara dayanarak yazılmış onlarca, hatta yüzlerce eserin olduğu malumdur. Bunlar arasında Ahmet Cevdet Paşa, Mustafa Asım Köksal, Mustafa Necati Bursalı gibi birçok tanınmış yazarın eserleri, yıllardır elden ele dolaşır. 2020 yılına kadar bunların arasında maalesef Arâis’ul Kur’ân bulunmuyordu. Zira Latin harflerine çevrilmemişti. Arapça ve Osmanlıca bilenlere hizmet vermekle sınırlı olmak üzere, eserin az sayıda nüshası, İstanbul Beyazıt ve Süleymaniye, Kayseri Raşid Efendi, Mısır Timur Paşa Kütüphanelerinde okurların erişimine açıktı. Yıllar önce, Tercüman’ın “1001 Temel Eser” serisinde yayınlamak isteyen Kemal Ilıcak’ın da o günlerde çevirisini yapacak bir kişi bulamadığı için bu eseri, okurlarla buluşturamadığı kayıtlarda geçmektedir.

Eserin önemi, yazarından ve dolayısıyla tarihî bir miras olmasından ileri gelmektedir. Vânî Mehmet Efendi, Sadrazam Köprülüzâde Fazıl Ahmet Paşa vesilesiyle Padişah 4. Mehmet’in yakınında bulunmuş, Hünkâr Vaizliği ve Hâce-i Sultanîlik yapmış bir şahsiyet. İkinci Viyana Seferi’ne (1683) katılmış ve savaş mağlubiyetinin bir faturası da kendisine kesilerek Bursa/Kestel’e sürgün edilmiş, 1685’te orada vefat etmiştir. İstanbul’un boğaza nazır güzel semtlerinden Vaniköy, adını Vânî Mehmet Efendi’den almaktadır.

Arâis’ul Kur’ân tefsirini çeviren ve dipnotlarla zenginleştiren D. Ahsen Batur, çalışmasını, eserin 3 nüshasını esas alarak ve dolayısıyla karşılaştırma yapmak suretiyle iki yılda bitirebilmiş. Bu noktada, eserin tamamının kitapta yer almadığını belirtmek gerekir. Şöyle ki eserin aslı, normalde iki kısımdan oluşmaktadır: İlk kısmı, mevcut çevirinin kapsamını oluşturan ve Kur'ân-ı Kerim'de adı geçen peygamberlerin kıssalarının geçtiği ayetlerin tefsiri, ikinci kısmı ise Siyer-i Nebi’dir. Batur, çalışmasında, sadece ilk kısmı kitaplaştırmış, burada da Arap dilinin inceliklerini bilmeyi gerektiren açıklamaları eleyerek eseri, okurun daha iyi anlayabileceği bir hale getirmiştir. Eserin başında yer alan ve kâinatın yaratılmasını anlatan kısım ile asıl metindeki şiirler de çeviriye dâhil edilmemiştir.

Arâis’ul Kur’ân çevirisi, titizlikle hazırlanmış, üzerinde ciddi gayret sarf edilmiş bir tefsir çalışmasıdır. Dili oldukça sâdedir ve kolay okunmaktadır. 626 sayfalık uzun bir yolculuk için bu, önemli bir detay olsa gerektir. Yazıldığı dönem şartlarındaki bir akademik eserin nasıl ve ne uslüpla yazıldığını çok iyi yansıtmaktadır. Bugün geçerli olduğu gibi o günlerde de “intihal” olmaması için Vânî Mehmet Efendi’nin, kullandığı tüm kaynakları (atıf yaparak) tek tek belirtmesi dikkat çekicidir. Buna bir de çevirenin dipnotları eşlik ettiği için eser, kaynak açısından daha sağlam ve güncel bir hale gelmiş durumdadır. Ayrıca eserde, yeri geldikçe râvileri de verilerek Hz Muhammed'in hadis-i şeriflerine ve uygulamalarına da atıf yapılmıştır. Örneğin Hz. İbrahim'in hac ibadetini ifa etmesi konusuna değinildikten hemen sonra Hz. Muhammed'in hac ibadetini nasıl ifa ettiği uzun uzun anlatılmıştır. (s. 136-142)

Sistematik olarak öncelikle bahse konu edilen peygamber hakkında hangi sûrede kaç ayetin yer aldığı bilgisi verildikten sonra, sırasıyla bu ayetler tefsir edilmektedir. Her ayette geçen cümleler, ayrı ayrı açıklanmakta ve yeri geldikçe kelimelerin özelinde detaylara girilmektedir. Örneğin, "Salih Peygamber Kıssası" başlığı altında öncelikle, bu kıssanın, A'raf suresinde geçen 7 ayette anlatıldığı bilgisi verilir. İlgili ayetlerden biri, "Bunun üzerine, onları şiddetli sarsıntı yakaladı ve evlerinde diz üstü çöktüler." 78. Ayet, Arapça metniyle verildikten sonra, bu ayette geçen sarsıntıyı karşılayan "recfe" kelimesinin izahı yapılır: "Âyette geçen 'recfe' Cebrail'in haykırmasından kaynaklanan zelzele demektir. Çünkü normalde yeryüzü şiddetle sarsıldığında bir gürültü çıkar..."(s. 96) Ardından konu hakkında eser vermiş Ebu Talha, Muhammed bin İshak, Vehb, İbni Umran gibi isimlerin yazdıklarına yapılan atıflarla konu nihayete erer.

Şunu önemle belirtmek gerekir ki bir konu üzerine okuma yaparken, aynı konuda yazılmış başka eserlere de bakma ihtiyacı, bu eser için de mevcuttur. Ciddi bir okumaya vakit ayırabilenler için, anlatılanları tüm yönüyle kavramak adına bu, vazgeçilmez bir yöntemdir. Tercih ya da üslûp gereği bir yazarın bir konuyu daha detaylı işlerken, başka bir yazarın, aynı konuya kısaca yer vermesi gayet tabiidir. Bu eserde de mesela, Hz. İbrahim’in Mısır’da geçirdiği günlere ilişkin çok detay verilmediği, buna dair sadece eşi Hz. Sâre’nin Firavun’la yaşadıklarından ibaret bir paragrafla yetinildiği görülmektedir (s. 124-125). M. Asım Köksal'ın Peygamberler Tarihi adlı eserinde ise Mısır günlerine daha fazla yer verilmiştir.(s. 161-166, 2013 baskısı)

İyi okumalar!