Metinler; gerçeklikle ilişkileri, anlatım biçimleri, işlevleri ve yazılış amaçlarına göre öncelikle sanat metinleri ve öğretici metinler olarak iki gruba ayrılır.
1. Sanat Metinleri
Sanat metinleri, gerçeklerin sanatçının hayal, duygu ve düşünce dünyasında yeniden yorumlanması ve şekillenmesiyle meydana gelir.
Bu metinlere edebî metinler de denir; bu metinlerde estetik ön plandadır, sezdirmek, hissettirmek ve okurda edebî zevk uyandırmak amaçlanır, her okunduğunda yeniden yorumlanmaya elverişlidir.
Sanat metinleri kendi içerisinde şiir (coşku ve heyecanı dile getiren metinler) ve olay çevresinde oluşan edebî metinler olmak üzere iki gruba ayrılır. Şiirler duygu, izlenim ve coşkuları dizeler hâlinde, çeşitli ahenk unsurlarıyla ve imgelerle ifade eder. Olay çevresinde oluşan edebî metinler ise kurmacanın imkânlarından yararlanır, yoruma dayanır, anlatımın merkezinde hayale dayalı bir olay / olay örgüsü vardır; kişi, zaman, mekân gibi ögelere yer verilir, insana özgü soyut durumlar somutlaştırılarak aktarılır ve anlatmaya bağlı ve göstermeye bağlı edebî metinler olarak iki gruba ayrılır. Anlatmaya bağlı edebî metinlerin anlatmaya ve okumaya, göstermeye bağlı edebî metinlerin seyretmeye, sahnelenmeye bağlı olması iki tür arasındaki en büyük farktır.
Anlatmaya bağlı edebî metinler destan, masal, halk hikâyesi, mesnevi, manzum hikâye, hikâye, roman; göstermeye bağlı edebî metinler ise geleneksel Türk tiyatrosu / halk tiyatrosu (meddah, orta oyunu, Karagöz, köy tiyatrosu) ve modern Türk tiyatrosu (komedi, dram, trajedi) olarak gruplandırılır.
2. Öğretici Metinler
Öğretici metinlerde amaç gerçeğin yeniden yorumlanması değil olduğu gibi anlatılmasıdır. Önemli olan okuyucuya bilgi vermek ya da bilgiyi aktarmaktır. Bu nedenle öğretici metinlerde açık ve kesin ifadeler kullanılır, bu metinler her okunduğunda aynı anlama ulaşılır.
Öğretici metinler; tarihî, felsefi, bilimsel, gazete çevresinde gelişen (makale, deneme, sohbet, fıkra, eleştiri, haber yazısı, röportaj vb.) ve kişisel hayatı konu alan metinler (anı, mektup, günlük, gezi yazısı, biyografi, otobiyografi vb.) olarak sınıflandırılır.
Bu kitapta deneme, eleştiri, makale, masal, destan, mektup, hikâye, halk hikâyesi, anı, sohbet, şiir, tiyatro türleriyle birlikte senaryo ve TÜBİTAK 2204-A proje raporu örneklerine yer verilmiştir.
İyi okumalar dilerim.
Ümit ÇELEBİCAN |
