Tehāfutu’l-Felāsife Bağlamında Felsefî Bir İnceleme
Bu kitap, el-Ġazālī’nin Tehāfutu’l-Felāsife adlı eserinde, özellikle on yedinci meselede yoğunlaşan sebeplilik ve eşyanın tabiatı tartışmalarını felsefî ve kelâmî bağlamlarıyla birlikte incelemeyi amaçlamaktadır.
Araştırma, el-Ġazālī’nin filozofların savunduğu zorunlu nedensellik düşüncesini hangi argümanlarla ve hangi entelektüel kaygılarla reddettiğini; bu reddedişin ardında yer alan Tanrı’nın mutlak kudretini ve
iradesini koruma yönündeki teolojik önceliklerle olan etkileşimini analiz etmektedir. El-Ġazālī’ye göre, doğada gözlemlenen ardışıklıklar, varlıkların
kendi içkin güçlerinden değil, Tanrı’nın sürekli yaratma fiilinden kaynaklanır. Bu nedenle doğa yasaları, filozofların düşündüğü gibi ontolojik zorunluluklar değil, ilâhî iradenin istikrarlı bir alışkanlığıdır.
Bu görüş, yalnızca fiziksel dünyanın düzenini değil, bilginin temellerini de dönüştürür. Nitekim eğer eşyanın sabit ve faal bir tabiatı yoksa, insan bilgisi de doğaya değil, Tanrı’nın sürekliliğine dayanır. Böylece
bilgi, mutlak zorunluluk değil, ilâhî istikrar üzerine kurulmuş bir güven ilişkisidir. Kitabın ilk bölümü, el-Ġazālī öncesi kelâmî ve felsefî gelenekte, özellikle Mu‘tezile, Eşʿarī ve el-Cüveynī çizgilerinde sebeplilik ve tabiat tartışmalarını ele alarak tarihsel bir zemin sunar. İkinci
bölümde ise Tehāfut’un on yedinci meselesinde el-Ġazālī’nin zorunlu nedensellik eleştirisi ayrıntılı biçimde incelenir; İbn Sīnā’nın sistematik metafiziği ve İbn Ruşd’ün Tehāfutu’t-Tehāfut’taki karşı görüşleriyle karşılaştırmalı
bir çözümleme yapılır. Buna ilaveten el-Ġazālī’nin burhān
anlayışı çerçevesinde meseleyi ne ölçüde mantıksal temelde yürüttüğü tartışılır. Nihayetinde bu çalışma, el-Ġazālī’nin düşünce sisteminde ontoloji,
epistemoloji ve teoloji arasındaki etkileşim noktalarını görünür kılmaktadır. Onun, zorunlu nedensellik fikrini eleştirerek âlemi sürekli ilâhî yaratımın konusu olarak görmesi, yalnızca tabiat tasavvurunu değil,
aynı zamanda bilgi, Tanrı ve insan arasındaki ilişkiyi de derinden düşünmeye imkân tanır.
