İlk önemli Osmanlı tarihçesi olan eserin müellifi, tasavvuf şairi Aşık Paşa'nın torun çocuğudur, Derviş Ahmed Aşıki olarak da bilinir. Gecmiş olana yanıp duranla muhal olanı umup duranı eleştirip "ahmak" dediği bir dörtlüğünü çok severim, şu an tam metnini hatırlayamadım. Akınlarda bulunmuş II. Kosova muharebesinde çarpışmıştır, gazidir. Eserin dili son derece sadedir, okumakta hiç bir zorluk çekilmez, bir örnek vereyim:
"Erduğrul dünyadan gitdi, yirine oğlı Osman kaldı. Ertuğrul’un yarenleri ve yoldaşları katına geldiler, cem‘ olub gazaya giderlerdi. Ol vilayeti şöyle itdi kim ve şol kadar ad çıkardı kim, ata süvar olsa binden ziyade yigit bile süvar olurdı, ava koşa bile giderlerdi"
Halil İnalcık yaptığı topografi/toponomi çalışmasıyla tarihçede geçen Bapheus savaşının gerçekliğine kanaat getirmiştir, bu da eserin güvenilirliğinin bir delili olmuştur. İlk tarihçe oluşuna istinaden başka tarihçelerden not aldığım bazı vakaları teberrüken ekleyeyim.
Bu esnada yirmi bin kafir Puzin kal asin ve yirmi bin kafir Cetin kal asin ve seksen bin kafir Banaluka yi muhasara ettigi ma lum oldukda derya-yi gam temevvuc etti. Lakin vezir-i gayyur mutevekkilinden olup dergah-i kadi l-hacata munacat ve nas ile ulfet ve ukala ile mesveret ve gonul birligi tahsil eyledikde herkes "oldu olacak, gitti vilayet elden, kacmakdan gayri care yok" dediklerinde asla Pasa "infial etmeyup mu'cize-i Ahmediyye ye tevessul ederuz, benim havfim yoktur, siz de havf etmeyun" dedi. Ba dehu Pasa tertib olunan sufufun onune varup Ben de sizin gibi Hakk Teala nin bir abd-i aciziyim; din ugruna kurban olurum. Lakin sabr-u sebat lazimdir; felah sabirdadir deyu halkin kalblerini terkik eyleyup makamina durdu. Attan inup, yuzunu yerlere surup, "ya-Rabb, beni hacil etme" deyu tazarru ve buka dan sonra yine suvar olup, kilicini cikarup, ibtida dusmana karsi, ba dehu saga ve sola sallayup, kuffarin hezimetine isaret ve tefe ul eyleyup heman gulbank cekup tekbir ederek hareket ve atesine bakmayup, dal-kilic askeri hamle ettirdu. (Muri'ut-Tevarih-1730'larda bir muharebe oncesi Hekimoglu Ali Pasa)
Buharali imami Ebu Cafer Muhammed Ey sultan! Sen Allah in baska dinler uzerine zafer vaad eyledigi islamiyet ugrunda cihad yapiyorsun. Butun Muslumanlar minberlerde sana dua eyledigi Cuma gunu savasa giris, ben Allah in zaferi senin adina yazdigina inaniyorum diyerek bir keramet mujdesi verdi ve Alp Arslan in maneviyatini yukseltti. Halife, bu munasebetle camilerde okunmak uzere su ibarelerle baslayan bir hutbe metni gonderdi: Allah im! Islamin sancaklarini yukseltmek icin hayatini esirgemeyen mucahidlerini yalniz birakma. Alp Arslan i muzaffer kil ve askerlerini meleklerinle te yid eyle! 26 Agustos Cuma gunu askerlerini toplayan Alp Arslan atindan indi ve secdeye vardi: Yarabbi! Seni kendime vekil yapiyor, azametin karsisinda yuzumu yere suruyor ve senin ugrunda savasiyorum. Yarabbi, niyetim halistir; bana yardim et, sozlerimde hilaf varsa beni kahret! diye dua etti.
1684'de Avusturya kuvvetlerini puskurterek Budin'i kurtaran Melek Ibrahim Pasa ertesi yil Estergon kalesi onunde Lorraine duku 5. Charles'a yenilir. Sadrazam Kara Ibrahim Pasa ve bir kac saray gorevlisi entrikayla padisahi pasanin ihanetine inandirir ve padisah pasanin idamina hukmeder. Pasa bunlardan haberdar olur, idami icin gelen saray gorevlilerinden iki rekat namaz kilmak icin izin ister, namazdan sonra onlarin gozu onunde elini kaldirip dua eder "Yarabbi, kirk yildir devlete ettigim hizmeti bilirsin. Omrum ahir oldu. Husn-u hatime nasib eyle (imanla canimi al) ve bana edenleri hazretine havale eyledim". Cok kisa bir zaman icinde onun idamina sebep olan sadrazam da diger entrikacilar da idam edilirler.
Sadrazam Merzifonlu Kara Mustafa Pasa 1683'te padisahtan izin almadan Viyana'yi kusatmis ancak bozguna ugramis ve Belgrad'a cekilmistir. Padisah 4. Mehmed bir hatt-i serifle kapicilar kahyasini pasanin idami icin Belgrad'a gonderir. Adamlar pasanin bulundugu otaga geldiklerinde pasa ve maiyeti cemaatle ogle namazini kilmak uzeredir. Pasa atlilarin gurultusunu duyar ve namaza baslanmamasini ister. Hayli kalabalik heyette yeniceriagasinin dahi bulundugunu gordugunde Gazez Ahmed Aga'ya sorar: "Ne haber aga?" Ahmet Aga "Sancak-i serif ve muhr-u humayun istenir" der. Sadrazam "Bize olum var midir?" dediginde Gazez "Olmak gerek. Allah imandan ayirmasin" cevabini verir. Bunun uzerine "Riza Allah'indir" diyen pasa, vakit namazi uzerine borc kalmamasi icin ogle namazini eda eder. Hizmetkarlarina "Beni duadan unutmayin" deyip gonderir. Sarigini cozup kurkunu cikarir. "Cellatlar gelsin" der. Otagin icindeki halinin kirlenmemesi ve kaninin topraga akmasi icin halinin bir kenarini toplar. Ondan sonra infaz gerceklesir.
Alparslan in azamet-i asman-i peymanesini gormus olanlar, bakiniz simdi o zir-i haktedir. (Alparslan in kabri uzerindeki kitabe)
