Korkunç İvan Zamanında Rusya Üzerine...
Klasik çağların nevi şahsına münhasır bazı insanları, hayatlarında kariyer basamaklarını bir bir çıkarak yüksek noktalara gelmelerine karşın kaleme kâğıda pek dokunmazlar. Tarihe iz bırakma ediminden uzak bu insanların efsanevi yaşamları, anlatan olmaz ise kaybolup gider. Bazılarının ise ikbal basamaklarında yükselebilmesi için illaki mürekkep yalamaları şarttır. Çünkü, imparatorluk çağının monarşik liderleri dünyayı kendileri için daha bilinir kılan eserlerin müelliflerini taltif ederler. Heinrich Von Staden de devlet kuşunun başına konması için takkesine aşiyan yapmak niyetiyle yazanlardan…
Staden 16. yüzyılda yaşamış Alman tacir ve seyyahtır (hatta hükümet kademelerine olan intisabından dolayı devlet adamı olarak nitelendirilebilir). Onu benzerlerinden ayıran ise maceraperest ruhu sayesinde Rusya’da uzun süre bulunmasıdır. Rusların Korkunç namıyla andıkları 4. İvan döneminde Rusya’da bulunan Staden, İvan’ın teveccühüne mazhar olarak ülkenin çeşitli yerlerinde bulunur. Kendisini Rusya konusunda fazlasıyla mahir bulmuş olacak ki devrin Roma Cermen İmparatoru Rudolf’a Rusya’nın istila edilmesine dair bir plan sunar.
Tabii Staden’in eseri sadece istilayı hedef edinen bir harp stratejisinden ibaret değildir. Zira engin bir denizi andıran Rus topraklarının ele geçirilmesi ilk bakışta pek makul bir proje gibi görülmez. Bu yüzden Staden eserine Rusya ve Çarlık hakkında bildiklerini eklemiş, yetmemiş otobiyografisini de yazdıklarına iliştirmiştir. Çünkü bir tezin kabul görebilmesi için güçlü bir temel üzerine bina edilmesi gerektiği Staden’in malumudur. Üstelik maceraperest bir seyyahın uçuk fikirleri, anlatanın şahsi kariyeri bilinmeksizin pek bir şey ifade etmez.
Bu yüzden Staden’in anlattıklarından strateji ve istila planı çıkarılacak olursa kendisini ispata yöneldiği rahatlıkla anlaşılır. Çünkü; seyyah İmparatora öncelikle söylediklerinin mesnetsiz olamadığını kanıtlamak hevesindedir. Bu yüzden 16. yüzyıl Rusya’sının sosyal, iktisadi, idari, askeri, coğrafi ve kültürel sunumu gayet iyi yapar. Verdiği bilgilerle kendisini kanıtlamak niyetini taşıyan ve istihbaratı önceleyen Staden’in Rusya ile ilgili malumatı bir noktadan sonra güvenilir konuma yükselir. Zaten başka kaynaklarla karşılaştırıldığı zaman Staden’in Rusya’yı gayet doğru ve iyi karakterize ettiği fark edilir.
Öncelikle Rusya’nın iç siyasi yapısı knezlerin, üst düzey bürokratların birbirleriyle mücadeleleri idari yapıdaki yozlaşmışlıklarla bulanarak servis edilir. Staden istilanın mümkün olduğunu kanıtlamak adına normal olarak nitelendirilebilecek bilgilerin içerisine bile olumsuz argümanlar yerleştirmekten geri durmaz. Tabii bu Staden’in algıda seçici olduğunun da kanıtı olup, onu tamamen yanlışlamak mümkün değildir.
Staden’in anlatısı ortak bir bağlamdan uzak olup notlar bölük pörçük birbirine eklenmiş gibidir. Bilgilerin aktarımı esnasında belirli bir sistem takip edilmemiştir. Bazen fazlasıyla ayrıntı içeren adeta dönemdeki idari bir raporu andıran bilgiler satırlar arasında göze çarparken, bazen de konuyla alakasız bir paragraf veya düşünce anlatı içinde zuhur etmiştir. Örnek verilecek olursa, devlet mekanizmasındaki idari büro memurlarının görevlerini nasıl yerine getirdiği ve evrakları nasıl düzenlediği anlatılırken izleyen satırlarda sladky mors isimli içeceğin tarifi verilmiştir. Tabii bu verilen bilgilere halel getirmez. Dönem düşünüldüğünde, yazarın amacı hesap edildiğinde, özellikle müellifin kalem ehli olmadığı hesaba katıldığında notların bu kaotik durumu makuldür.
Müellif; yazdığı notlarda -çoğu zaman bazıları için gereksiz olarak nitelendirilebilen ayrıntı sunmasına karşın- devrin önemli kırılma anlarını es geçmez. Misal 4. İvan’ın Türkistan için önemli bir geçiş noktası olan Kazan ve Astarhan’ı ele geçirmesi ve Tatarların Moskova’yı istila etmesi gibi mühim olaylar detaylarıyla verilir. Ayrıca Staden’in planının diplomatik ayağı olduğu için dönemin önemli ülkeleri arasındaki uluslararası ilişkiler ayrıntılı bir biçimde verilir. Bu sayede Doğu Avrupa, Kuzey Avrupa, Rusya ve Osmanlı arasındaki politik temasları takip etmek mümkün olur.
Yine Staden’in kendisinin başkahraman olarak direkt içerisinde olduğu olayları içeren notları, Rusya’nın sosyal hayatı ve gündelik yaşantısına dair bazı bilgileri açığa çıkarmaktadır. Misal Rusya’da geceleri sarhoş olarak gezenlerin yakalanıp cezalandırıldığı notlardan öğrenilir. Ayrıca müellifin tüccar olması devrin ticari hayatının ne şekilde olduğu, ticaret yollarının konumu ve emtialar konusunda okuruna önemli fikirler vermesine neden olmaktadır. Bütün anlatı dikkate alındığında Rusya’nın idari yapısına dair söylenenlerin fazla olduğu görülür. Özellikle kendine ait terminolojinin ön plana çıktığı bu anlatının, erbabı için önemli olmakla birlikte genel okuyucu kitlesinin ilgisine uzak olacağı düşünülebilir. Örneğin Opriçnina isimli devlet teşkilatının en ince ayrıntısına kadar (görevlilerin isimlerinin zikredilerek) anlatılması eserin Rusya tarihi açısından ehemmiyetini göstermektedir.
Staden’in istila planı ise jeopolitik bir bakış açısıyla rasyonellikten uzak bir biçimde kaleme alınmıştır. Askeri birliklerin lojistik gereksinimleri üstünkörü düzenlenmiş, diplomatik beklentiler kesinlikmiş gibi sunulmuştur. Tahminler arasındaki tezatlar bazen fazlasıyla belirgin hal almıştır. Sonuç olarak yazdıklarından Staden’in ne asker ne de diplomat olmadığı bariz anlaşılmaktadır. İşin ilginç tarafı böylesi bir metinde dahi garip anekdotlar ortaya çıkmıştır. Misal ele geçirilen bölgelerde Staden Rus Knezi İvan’ın zulümlerinin anlatılmasını söyleyerek dezenformasyon tekniğinin kullanımını önermiştir. Yine savaş sonrası esirlere yapılacak işkence metotları ve kazanılan bölgelerdeki dini yayılım siyaseti gibi geri plana girmesi gereken şaşırtıcı konular da planda geçmektedir.
Staden’in otobiyografisinden her ne kadar güven telkin eden bir izlenim edinmek güçse de yazdıklarından önemli bilgileri elde etmek mümkündür. Zaten tarihten gelen her metinin eleştirel olarak süzülmesi zarurettir. Staden’in doğruluğu ve yanlışlığından daha elzem bir şey var ki onun tarihin müşahidi olmasıdır. Üstelik anlatılan bazı olaylarda tek şahit kendisi değildir. Dolayısıyla onun abartıdan, komplimandan, kabalıktan, menfaatten uzak dilinin ayırdına vararak söylediklerinin diğer eserler vasıtasıyla sağlaması yapılmalıdır. Sonuçta görülecektir ki gerçek, satırların arasında saklansa da vardır. Son olarak eseri çeviren Serkan Acar ve Gülşah Hasgüçmen’in işlerini layıkıyla yaptıklarını belirtmek gerekir. Zira anlatımın açık, sade ve akıcı olması sadece tarih okurunun değil; her okurun zevkine uygundur.
