Hacı Ağa Hakkındaki Yorumlar

Modern İran romanının kurucusu, Doğu'nun Kafka'sı Sadık Hidayet'den ibret verici bir novella.

Aşina olduğumuz ve günümüzde, bizden hiç de uzak olmayan, çevremizde sıklıkla gördüğümüz bir karakterdir Hacı Ağa. Her daim çıkarlarını kollayan, dini ve gelenekleri kendi çıkarları için kullanan, herkes ile dost görünen, nüfuzlu, politikanın içinde siyaseti kendi çıkarlarına yontan, ticaret-siyaset-din üçgeninin ortasında faaliyet gösteren, yeri geldiğinde liberal, yeri geldiğinde şah yanlısı ama her daim paranın peşinde koşan ve tamamen kişisel menfaat teminine odaklanmış yaşı doksana varmış bir karakterin hikayesidir.

Öyle bir karakterdir ki Hacı Ağa; "bu dünyada birileri yönetecekse, diğerleri de itaat edecek. Niye ben Ağa oldum da Murat kul oldu? Çünkü Allah öyle istemiş, bana ne gerisinden!" (s. 43) diyecek kadar pervasız, "İnsanlar aç, muhtaç, cahil ve hurafe peşinde olursa, işte ancak o zaman bize itaatleri devam eder" (s.128) diyecek kadar toplum düşmanı bir tipolojidir Hacı Ağa.

İlk kez 1945 de yayınlanan bu eser, aslında toplum düzenine, siyaset sistemine, din adamlarına, geleneklere ve temelde sisteme yöneltilen sert bir eleştiri, toplumsal bir hicivdir. Aynı zamanda İran'ın toplumsal, siyasal ve kültürel dünyasına da bir anlamda tanıklıkdır.

Okurken kimi zaman kızacak, kimi zaman yine kızacak, kimi zaman da öfkelenecek ama sonuçta toplumun cehaletten kurtulamaması durumunda Hacı Ağaların modasının her daim devam edeceğini anlayacaksınız.

Kitabın ana hatta neredeyse tek karakteri olan Hacı Ağa, İran siyasetinin her dönemine ayak uydurmuş, babasından miras kalan bu yeteneği sayesinde de her dönem kendine iyi bir yer edinip parasına para katmış, aşırı cimri bir insan. 90 yaşlarında ve çeşitli hastalıkları olmasına rağmen sürekli siyasetinde içinde olan ve evinin bahçesindeki makamında sürekli insanlarla görüşüp siyasi ve ticari ilişkilerini sürdüren birisi.

Diktatörlük zamanı diktatör yanlısı, demokrasi zamanı demokrasi yanlısı gibi görünüp her devirde zenginleşmeye devam eden bir insan.

Yazar kitabında Hacı Ağa özelinde İran'ın 1900-1940'lı yıllardaki yönetimini, siyasetini, dini yaşamını, yabancı ülkelerle olan ilişkilerini çok ağır bir dille eleştiriyor. Kitabın büyük bir kısmında Hacı Ağa'nın her dönem nasıl ayakta kalıp kendini her kesime iyi bir insanmış gibi kabul ettirdiğini ve bunun içinde özellikle dini duygularla nasıl oynadığını anlatıyor.

Kitabın sonlarına doğru yazar muhalif bir şair olan Münadilhak'ın ağzından Hacı Ağa ve benzerlerinin gerçek yüzünü çok ağır bir dille haykırıyor. Kitabın son bölümünde ise, Hacı Ağa'nın ağzından bir mollaya kurdukları düzenin her daim devam etmesi için yapılması gerekenleri çok açık bir dille aktarıyor.

Kitap, Aziz Nesin'in Zübük romanının İran versiyonu gibi adeta.

Yazar, 50. sayfada yalan dolan ile para kazanan insanların vicdanlarını rahatlatmak için dini nasıl kullandıklarını; "Böylece kendisine Hac vacip oldu, Mekke'ye bir sefer yaptı, gidip parasını helalledi." cümlesiyle çok güzel anlatırken romanın da ana fikrini vermiş oluyor.

Sabahattin Ali'nin Değirmen isimli öyküsünde "Bizim en büyük maharetimiz nefsimizden beraat kararı almaktır." cümlesinde anlatıldığı gibi Hacı Ağa da nefsini bu şekilde rahatlatmış oluyor.

"Dilin her yana dönebilen bir et parçası olduğunu düşünürdü." (s.62)

Hiç yabancısı olmadığımız bir karakterle karşı karşıyayız. Mekan ise çok odalı bir ev, bir hol ve evin taşlık denilen avlusu. Eşraftan Hacı Ağa ve eksik olmayan ilginç ziyaretçileri. Sanırsınız ki bir ülke bu taşlıktan yönetiliyor. Sadık Hidayet’in bu romanını (novella da diyebiliriz) kurgusu itibariyle bir yandan okurken, diğer yandan kahramanlardan herhangi birisi olduğunuzu hayal ettiğinizde sinematografisi, hadi bir adım daha ileri götürelim teatral örgüsü yüksek bir yapıt olduğunu yaşarsınız. Pragmatistik bir kişiliğe deyim yerindeyse cuk diye oturan bir kimlik. Pragmatizmin ete kemiğe bürünmüş hali Hacı Ağa.

Ayrıca bir sosyoloji bu. Her toplumda Hacı Ağa’ların olması bir gerçeklik. Bu gerçekliğe karşı çıkışların somut bir örneği Sadık Hidayet’in sözkonusu romanı. Sadık Hidayet karşı çıkışlarını, romanın kahramanlarından Münadilhak aracılığıyla seslendiriyor. Siz de okuduğunuzda bu gözlemleri göreceksiniz.

Kitabın çevirmeni Mehmet Akif Koç’un romanla ilgili önsözü dikkate değer. Sizin romana soft bir geçiş yapmanızı sağlıyor. Çevirmenin yetkinliğinin, eserin etkisini ve anlaşılırlığını bir kat daha arttırdığını ifade etmek isterim.

İyi okumalar...