E-Dergi

Togan’ın bu kapsamlı ve kapsamlı olduğu kadar ilk elden kaynaklara dayanılarak kaleme aldığı eser Beş ana bölümden meydana gelmiştir: Türk Tarihinin Eski Devirleri, Türk Tarihinin İslam Çağında Yükselişi, Türklerin Fütuhat ve İntişarları, Önasyada Yeni Türk Vatanının Kurulması ve Akdenizle Karadenize Hakim Büyük Türk Devletinin Kuruluşu. Eserin sonunda yer alan 143 sayfalık “Haşiye ve İzahlar” ile “Dizin” kitabı daha faydalanılır hale getirmektedir. Çünkü bu bölümlerdeki notlarla okuyucu daha anlamlı ve anlaşılır bilgilere ulaşabilmektedir.
Eser, daha çok alışılagelen bir savaşlar tarihi kitabı olmayıp Türk Kültür ve Medeniyetini de aktarması bakımından önem arzetmektedir.
Ancak kitabın 3.hamur kağıda basılmış olması, böyle hacimli, değerli bir başvuru kitabının uzun süre kullanılmasında –çabuk yıpranabilmesi açısından- problem olabileceği düşünülebilir. Bunun dışında eser sadece her tarihçinin değil, her Türk aydınının kütüphanesinde bulunması gerektiğini düşünüyorum.

Kitabın belirli bir dönemdeki misyoner faaliyetlerine ışık tutması bakımından elbette önemi var. Ancak kitabın bir misyoner tarafından yazıldığı da unutulmamalıdır. Çünkü yazar istediği kadar objektif olduğunun mesajını vermeye çalışsa da bir Hıristiyan din adamı zihniyeti eserinin tamamında mevcuttur. Mesela okulun öğretmenlerinden Tomayan ve Kayayan diğer birçok kaynakta orta Anadolu’daki isyanların başlatılmasında önemli rolleri olduğu işaret edilmesine rağmen White bu konulara habersiz gibi hatıralarını kaleme almıştır. Hatta bu hocalardan saygıdeğer “muhterem” kişiler olarak bahsetmektedir. Buna benzer daha birçok görmezden geldiği konular vardır.
Yazarın hatıralarında genel yaşayışla ilgili görüşlerinin yanında Türk dili ile ilgili şu görüşü de enteresandır: “Türkçe grameri, çalıştığım dillere göre şaşırtıcı şekilde düzenliydi. Bu dili öğrenmekten zevk aldım ve kendi dilim gibi hissettim”.
Kitabın anlatımının akıcı olması okuyucuyu sıkmamakta ve okumayı zevkli hale getirdiği söylenebilir.
White’ın “Bir Amerikan Misyonerinin Merzifon Amerikan Koleji Hatıraları” adındaki eseri diğer benzeri kaynaklar da dikkate alınarak okunursa faydalanabilecek bir eserdir.