Büyük İskender’in Yaşamı ve Fetihleri Hakkındaki Yorumlar

Naçizane yorumumu siz kıymetli okuyuculara aktarmadan hemen önce bazı hatırlatmalar yapmalıyım. Öncelikle İskender (Αλέξανδρος - Aleksandros) hakkında yorum yapabilmek için ciddi bir akademik bilgi ve birikime ihtiyaç olduğunu söyleyebilirim. Aynı zamanda kıyaslama ve değerlendirme yapabilmek için tüm bu birikimi muhakeme edebilmekte gerekir. Uzun lafın kısası bu yorumun yalnızca “meraklı bir okurun” kaleminden çıkmış olduğunu hatırlatmalıyım.

Daha önce de yapmış olduğum gibi kitaba geçmeden önce yazarı kısaca tanımanın önemli olduğu kanaatindeyim. Albert Brian Bosworth, Oxford’a bağlı Keble College’da önemli klasikçilerden William Spencer Barrett’in hem öğrencisi hem de asistanı olarak göreve başlamıştır. 1967’den 2007 yılına kadar Klasik ve Antik Çağ profesörü olarak çalışmıştır. 2014 yılında hayatını kaybeden yazar, İskender ve Helen kültürü üzerine dünyanın en saygın araştırmacılarından biri olarak kabul edilmektedir. Dolayısıyla kitap sıradan bir İskender ve tarihi olmaktan daha çok akademik bir kitap olarak göze çarpmaktadır. Elbette bu durum (benim gibi) meraklı okuyucular için herhangi bir sorun yaratmamaktadır. Zira kitabın dili ne çok akademik ne de çok kurgusaldır.

Kitap kabaca iki genel başlıktan, yedi alt başlıktan ve iki ek bölümden oluşmaktadır. Bu başlıklara şu an incelemekte olduğunuz sayfadan erişilebildiği için ayrıca buraya yazmayacağım. Kitabın ilk bölümünde (I) İskender’in babası Philippos’un Makedonya adına yaptıkları anlatılarak kitaba giriş yapılmaktadır. Böylece İskender’in tahta çıkışına kadarki süreç hakkında bilgi sahibi olabiliyoruz. Akabinde İskender’in kişisel yaşamı, babası ile olan ilişkileri, gençliği, ilgileri vb. gibi bilgilere ulaşıyoruz. Devamında İskender’in Persler ile olan ilişkileri, büyük seferinin başlangıcı, savaşları, fetihleri ve ölümüne kadarki süreci derli toplu bir şekilde okuyoruz. Elbette tüm bu bilgilerin ikincil kaynaklardan derlenmediği ilk başta göze çarpıyor. Zira yazardan kısaca bahsettiğim bölümde de üzerinde durduğum gibi bir klasikçi tarafından yazıldığı hemen anlaşılan kitapta çok ciddi anlamda birincil kaynak kullanımı ile karşılaşmak mümkündür. Her ne kadar İskender ve yaşadığı dönemden günümüze ulaşan birincil kaynak sayısı az olsa da (Arrianos, Strabon, Plutarkhos, Curtius Rufus, Diodoros, Iustin) yazarın bu kaynakları ve üzerine yazılan araştırma eserlerini ciddi manada kullanmış olması okuyucu için çok kıymetli bir yol açmaktadır. Okuyucu dilerse bu birincil kaynakların bir kısmına (Arrianos, Strabon ve Plutarkhos) Türkçede de erişebilmektedir.

Öte yandan yazarın ikinci bölümde (II) konuya daha tematik açıdan yaklaştığı gözlemlenmektedir. Tarihi bir metni coğrafyadan, dönemin dünyasından ve diğer değişkenlerden kopuk bir şekilde okumak baharatsız bir yemeğe benzer. Bu noktada kitabın, İskender’in Hindistan’a yürüyüşü sırasında keşfettiği baharatlardan olacak, ciddi anlamda tatlandırıldığını ifade edebilirim. Hatta kitap öyle bir şekilde hazırlanmış ki İskender’i, seferini ve Makedonya’sını daha iyi anlamak istiyorum diyenin ikinci bölümden başlaması daha anlamlı olabilir. Zira İskender’i İskender yapan önemli unsurlardan biri açıkça ordu düzeni olan Phalanks’tır. Yani bu anabasis (yürüyüş, tırmanış) nasıl oluyor da Hindistan’a kadar ulaşabiliyor sorusunun cevabı İskender’in savaş makinesi ile doğrudan ilişkilidir. Tematik kısmı okuduktan sonra birinci bölümü geçmek bazı şeyleri daha iyi anlamak adına tercih edilebilecek iyi ve alternatif bir yol gibi durmaktadır. Bu bölümde de birincil kaynakların ve araştırma eserlerinin yoğun bir biçimde kullanıldığı ifade etmem gerek.

Sonuç olarak kitap Türkçedeki en derli toplu, akademik ve okunabilecek İskender kitaplarının başında gelmektedir. Zaten konu ile alakalı, olayların yoğun bir biçimde cereyan ettiği bu topraklarda, ne yazık ki fazla seçeneğimizde yok. Anadolu coğrafyasını da kapsamış (sonrasında Helenistik dönem krallıklarının kurulması da dahil) ve bilinen dünyanın seyrini değiştirmiş bu dönemin daha çok araştırılması ve okunması gerektiği kanaatindeyim. Eserin sonuna eklenen kaynakça ve birincil kaynaklar hakkındaki kısa açıklamalar ise derinlemesine okuma yapmak isteyen okuyucular için rehber niteliğindedir. Kitabın diline gelecek olursak, orijinal dili ile karşılaştırmadım ancak çeviriyi iyi ve oldukça akıcı bulduğumu söylemem gerek. Kitabın mizanpajı, kapağı ve diğer fiziki özellerini de beğendiğimi söyleyebilirim. Bu denli önemli bir çalışmayı dilimize yeniden kazandıran Selenge’ye çok teşekkür ederiz.

Herkese bol kitaplı sağlıklı günler!

Tarih boyunca dünyayı tümden ele geçirmeye çok yaklaşmış büyük imparatorların yaşamı merak edilegelmiştir. Cihangir sıfatının altını kazandıkları zaferlerle dolduran, dünyayı bir baştan diğer başa ele geçiren büyük şahsiyetlerin hayat hikayesinde hep bir farklılık aranmıştır. Eski Türklerin Kut dediği Tanrı vergisi büyük yeteneğin karizmatik köklerinin deşifre edilmesi liderlik sırlarını ayyuka çıkaracağı zannını uyandırmış olmalı ki, günümüzde de artan bir ilgiyle büyük cihangirlerin yaşamı en ince ayrıntısıyla merak edilir.

Albert Brian Bosworth da Antik Çağ ve Helenizm Profesörü sıfatıyla, insanlık tarihi için önemli bir figür olan İskender’in hayat hikayesi paralelinde dönemin bir panoramasını sunmaya gayret eder. Bosworth için biyografinin dar kalıpları pek kullanılabilir değildir. Bu yüzden eserini tam manasıyla bir biyografi olarak nitelendirmez. Zira yazar İskender’in geniş yayılımlı fetihlerinin dünyayı derinden etkilediği bilgisine istinaden, dönemin bütüncül tarihi üzerinden son araştırmaları kapsamlı bir şekilde sunmaya gayret eder.

Tabii her tarih anlatısında olduğu gibi tarihçi Bosworth da neden-sonuç ilişkisi bağlamını netleştirmek için eserine İskender’in babası Filip dönemini anlatarak söze başlar. Aslında İskender döneminin anlaşılması için önemli bir aşama böylelikle vurgulanmış olur. İskender’in aldığı miras ve üzerine kattıklarının anlaşılmasından ziyade, yazarın hedefi dönemin askeri ve siyasi ilişkileri kapsamında Yunan dünyasının Helenizm öncesi durumunu ortaya koymaktır. Anlatıda Filip’in askeri aktivasyonu ile İskender’in savaşları arasındaki paralelliğin birbirini tamamlar tarzda olması yazarın bütüncül anlayışının kanıtı gibidir. Her ne kadar yoğun siyasi anlatının imparatorları edilgen bir konuma oturttuğu düşünülse de, askeri ve stratejik dehanın tarih üzerindeki etkisi olayların dökümünden somut bir şekilde ortaya çıkmaktadır.

Bosworth öncelikle siyasi havayı tüm yönleriyle ortaya koyar, sonrasında barut fıçılarının ortasına düşen ateş kıvılcımını yansıtırcasına çatışma ortamını aktarmaya başlar. İskender’in savaşları onun için sadece basit bir harp değil dünya siyasetine yön vermek için atılmış koca bir adım gibi sunulur. Bazen savaş meydanının en ince ayrıntılarına kadar girilir. Ordunun konumu sağ ve sol kanatların stratejik hareketleri anlatılır. Misal bazen olaylar öylesine ince nüanslarla anlatılır ki, okur adeta bir savaş sahnesinin karşısına geçer. Bu şekilde derinlere inilmesi Bosworth’un Antik Dönem tarihsel anlatısıyla fazlasıyla uğraşmasına bağlanabilir. Zira bazen Antik Çağ yazarları, edebi gücün maharetiyle anlatılarını detaylarla sarmalarlar. Bazen de günümüzdeki manada tarihi ihya etmekle fazla uğraşmadan, himayesine sığındıkların imparatoru memnun etmek kastıyla yazarlar. Buradan hareketle Bosworth’un okurunu memnun etmek kastıyla bazen Antik Çağ yazarları gibi olayları doğrudan aktardığı söylenebilir.

Bosworth kaynaklarını sunarken sadece Antik Çağın taraflı yazarları gibi nakilci değildir. Eldeki kaynaklar istisnasız karşılaştırılır ve her kaynağa eleştirel yaklaşılır. Objektif bir metotla anlatıdaki abartılar, yanlış ifadeler çıkarılır. Eldeki materyalin çapraz karşılaştırılmasıyla da yetinilmez; tarihçi ilhamıyla olayların olası zuhur ediş şekli vurgulanır.

Özellikle yazarın kaynak hakimiyetinin üzerinde durmak gerekir. Dönemin birincil kaynaklarının tamamı yazarın eserinde kendisine yer bulur. Sonraki dönemde yazılmış- Roma döneminde yazılan- kaynaklarda es geçilmez. Kallisthenes, Anaksimenes, Nearkhos, Ptolemaios, Aristobulos, Kleitarkhos vb. Antik Çağ İskender tarihçileri Bosworth’un anlatısının başköşesine otururlar. Yazarın günümüzdeki güncel kaynakların aksine çoğunlukla antik dönem yazılı materyalini kullanması; onun yorumun güçlü ve eldeki materyalle sıkı sıkıya bağlı olmasını sağladığı gibi eserini de önemli bir başvuru kaynağı haline dönüştürmektedir.

Kabaca kitap iki bölüm halindedir. İlk bölümün merkezini MÖ 336-323 yılları arasını içeren İskender döneminin genel tarih anlatısı oluşturmaktadır. İskender dönemin öncesi ve sonrası kısa geçilirken imparatorluğunun İskender savaşları etkisindeki gelişimi kronolojik bir sırayla anlatılır. Anlatıda yoğun bir biçimde yer isimleri kullanıldığından haritalara yer verilmesi okurun işini kolaylaştırmaktadır. Bu kısımda İskender’in büyük savaşları üzerinde daha detaylı durulduğu görülür. Gaugamela ve Issos savaşı gibi dünya tarihi üzerinde bariz etkileri olan savaşlar düşünüldüğünde, yazarın yaklaşımına hak vermek mümkündür.

Kitabın ikinci bölümü ise tematik incelemelere ayrılmıştır. Yazar uzun süre İskender ve imparatorluğu üzerine dirsek çürüttüğünden İskender dönemiyle ilgili özelleşmiş çalışmalar yapmıştır. Misal bu kısımda yer alan İskender’in ordusu üzerine yapılan çalışmanın askeri tarih meraklıları için önemli bir referans oluşturacağını tahmin etmek güç değildir. Yine çok tartışılan bir konu olan İskender’in tanrısallığı meselesi ayrı bir tematik incelemeyle masaya yatırılmıştır.

Eserin iyi bir çevirisinin olduğunu belirtmek gerekir. Yazardan mı çevirmenden mi kaynaklandığı bilinmemekle beraber, eserde akademik tarih yazımına pek benzemeyen farklı bir üslubun ortaya çıktığı görülür. Belki de yazarın bazen hikayeci bir Antik Çağ yazarını andıran ifadelerle okur karşısında arz-ı endam etmesi üslubundaki farklılığın sebebidir. Üslup bir yana bırakılırsa bir savaş meydanının tüm serencamını farklı bakış açısına sahip dönem tarihçilerinin gözünden anlatmak ve onlar gibi davranmadan tarafsız bir gözle sonuca gitmek yazarın ifade gücünü zorlayabilir. Bu noktada yüksek yorum gücüyle okuru satırlarla çekmeyi başaran yazar görevini layıkıyla yapmıştır denilebilir.

Yine yazar okuruna fazlasıyla yardımcıdır. Haritalara ek olarak eserin sonunda sunulan ekler, okurun eseri daha iyi anlamlandırmasının önünü açar. Örneğin; eser sonunda yazar tarafından kullanılan kaynakların tanıtımı ve kısa tahlili sunulur. Ayrıca İskender’le ilgili ortaya çıkan biyografik sorunlara çözüm üretilir.

Tarihin kahramanlar üzerinden anlamlandırılması, esatirle karışmış sözlü dönem edebiyatının önemli bir etmenidir. Yazılı dönemde ise yer yer bunun etkileri devam eder. Dünyayı ele geçiren büyük imparatorlar bu nedenle edebiyatta tanrı yakıştırmasına mazhar olurlar. İnsan doğasının dışına çıkan faaliyetlerle yaftalanan tarihi karakterler ise gerçek yüzlerini profesyonel akademik yaklaşımlar sayesinde gösterirler. Tarih, gerçek anlatısını oluştururken büyük cihangirler gökyüzünden yeryüzüne inerler. Artık anlatıda sadece gerçek vardır. Bosworth efsaneyi süzerek gerçeği okuruna sunar.